Soliqlar chekishdan qutqarmaydi: aksiz strategiyasi qanday qilib “kulrang” bozorning o‘sishiga aylandi

Yaqinda «O‘zbekiston 24» telekanalida Niderlandiyadagi aksiz siyosatining «muvaffaqiyatlari» haqida lavha e’lon qilindi: go‘yoki soliqlarning oshishi millionlab odamlarga chekishni tashlashga yordam bergan. Biroq, 2024-yil uchun haqiqiy ma’lumotlar butunlay boshqacha manzarani ko‘rsatmoqda. Narxlarning keskin oshishiga qaramay, umumiy tamaki iste’moli kamaymadi – iste’molchilar odatdan voz kechish o‘rniga ommaviy ravishda noqonuniy mahsulotlarga va Yevropa Ittifoqi mamlakatlaridan arzon importga o‘tdilar. Millatni sog‘lomlashtirishga qaratilgan aksiz dastagi kulrang bozorning o‘sishi va byudjetning ko‘p millionli yo‘qotishlariga olib keldi.

Niderlandiyada bir quti sigaretning chakana narxi 11 yevroni (150 ming so‘mdan ortiq) tashkil etadi, shundan deyarli 8 yevro soliqlardir – bu tamakining o‘z qiymatidan yuqori. Hukumat ikki tomonlama ijobiy ta’sirni kutgan edi: byudjet daromadlarining o‘sishi va chekuvchilar sonini kamaytirish orqali millatning sog‘lomlashuvi. Natija teskari bo‘lib chiqdi: KPMG «Illicit Cigarette Consumption in Europe» tadqiqotiga ko‘ra, 2024-yilda qonuniy sotuvlar 22 foizga kamaygan, kontrabanda hajmi 135 foizga oshgan, xorijdan, asosan Belgiya, Germaniya va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan «chamadon» importi 53 foizga oshgan.

Gollandiyaliklar chekishdan voz kechishmayapti – umumiy tamaki iste’moli deyarli o‘zgarmagan: 10,69 milliard sigaret bir yil avvalgi 10,63 milliardga nisbatan – ular shunchaki soliq tizimidan tashqarida sigaret sotib olishni boshlashmoqda. Boshqacha aytganda, mamlakatda chekilgan har beshinchi tamaki mahsulotiga mahalliy soliq solinmaydi. Natijada byudjet 900 mln yevrogacha soliq tushumlaridan mahrum bo‘lishi mumkin.

Shu bilan birga, ilmiy konsensus «nol bardoshlik» g‘oyasidan zararni kamaytirish strategiyasiga (Tobacco Harm Reduction) o‘tmoqda. Mohiyat aniq: kasalliklarning sababi nikotinning o‘zi emas, balki yonish mahsulotlari. Tamaki yonganda 7500 dan ortiq kimyoviy birikmalar hosil bo‘ladi, ulardan 60 tasi kanserogenlardir. Tutunsiz mahsulotlar – isitish tizimlari, veyplar, nikotin o‘rgimchaklari yonish jarayoniga ega emas va ba’zi tadqiqotlarga ko‘ra, toksik yukni 70-95% ga kamaytiradi. Natija mamlakatlar darajasida ko‘rinib turibdi: nikpek va snyuslar qonuniy ravishda mavjud bo‘lgan Shvetsiya Yevropada birinchi bo‘lib chekuvchilarning 5% ulushi bilan smoke-free maqomiga yaqinlashdi; Yaponiyada sigaret savdosi tamaki qizdirish mahsulotlari paydo bo‘lganidan keyin o‘n yil ichida 50% dan ko‘proqqa tushib ketdi.

Niderlandiya tajribasi O‘zbekiston uchun ibratlidir. Dastlab 2023-yilda sigaretalarga aksiz solig‘i oshdi, keyin 2024-yilda snyusga to‘liq taqiq kuchga kirdi. Natijani oldindan aytish mumkin: 2023-yil iyul oyida noqonuniy tamaki mahsulotlarining ulushi 24,8 foizni tashkil etdi. Biroq, soliq, bojxona va huquqni muhofaza qilish organlarining kuchaytirilgan nazorati va muvofiqlashtirilgan harakatlari tufayli 2025-yil may oyiga kelib noqonuniy tamaki mahsulotlarining ulushi 9 foizgacha kamaydi – bu 2021-yildan beri eng past ko‘rsatkichdir, garchi muammo hali ham byudjet va aholi salomatligi uchun jiddiy tahdid bo‘lib qolmoqda.

Uzoq muddatli istiqbolda muqobil yechimlarsiz aksizlarning o‘sishi millatning sog‘lomlashuviga emas, balki nazoratsiz aylanmaning o‘sishiga olib keladi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, soliq stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, noqonuniy bozorga qiziqish shunchalik yuqori bo‘ladi. Agar maqsad hisobot raqamlari emas, real iste’molni kamaytirish bo‘lsa, ilmiy asoslangan yondashuv va moslashuvchan siyosatsiz ish bitmaydi.