Xavflar va yashirin ortiqcha to‘lovlar: O‘zbekistonda muddatli to‘lovlar ortida nima yashiringan?

O‘zbekistonda “Hozir sotib ol — keyin to‘la” (Buy now, pay later, BNPL) muddatli to‘lovi ommalashmoqda, bu iste’molchilarga tovarlar va xizmatlar uchun onlayn yoki oflayn tarzda bo‘lib-bo‘lib to‘lash imkonini beradi, deb yozadi “Gazeta.uz” Markaziy bank ma’lumotlariga tayanib.

Bo‘lib to‘lash savdosining rivojlanishiga mamlakatda onlayn savdoning paydo bo‘lishi ta’sir ko‘rsatdi. Elektron savdolar hajmi 2017-yildagi 12,1 mlrd so‘mdan 2023-yilda 13,3 trln so‘mga, uning chakana savdo umumiy hajmidagi ulushi esa 0,01 foizdan 4 foizga oshdi.

“Yuqori inflyatsiya sharoitida jamg‘armalar va daromadlarning pasayishi yuz beradi, bu esa aholining xarid qobiliyatining pasayishiga va yuqori inflyatsion kutilmalarning shakllanishiga olib keladi. Bu, o‘z navbatida, aholining kam ta’minlangan qatlamlarining bo‘lib-bo‘lib to‘lash va boshqa to‘lov sxemalariga bo‘lgan talabini oshiradi”, — deyiladi xabarda.

Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, aholining moliyaviy savodxonligi past darajada bo‘lsa, muddatli to‘lov banklarning iste’mol kreditlaridan farqli o‘laroq, qo‘shimcha to‘lovlarsiz foizsiz moliyalashtirish vositasi sifatida qabul qilinishi mumkin. Bu iste’molchilarda bo‘lib-bo‘lib to‘lash qulay va foydali to‘lov usuli sifatidagi tasavvurni shakllantiradi.

Tovar va xizmatlar sotuvchilari muddatli to‘lovni taqdim etish orqali imtiyozlarga ega bo‘ladilar. Kreditlar va firibgarlik bilan bog‘liq xatarlar sotuvchidan bo‘lib to‘lash platformasiga o‘tadi (agar sotuvchining o‘zi bo‘lib to‘lash operatori vazifasini bajarmasa). Shuningdek, to‘lov qobiliyati cheklangan mijozlarni jalb qilish imkoniyati paydo bo‘ladi.

Bo‘lib-bo‘lib to‘lashni taklif qiluvchi marketpleyslar xaridni amalga oshirmaydigan mijozlar hisobiga yoki mijozlarning bir qismi rejalashtirilganidan ko‘proq pul sarflashi hisobiga savdoni oshirishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, mijozlarga bo‘lib to‘lash variantini taklif qilish sotuv hajmini 20% ga oshirishi mumkin.

Banklar va muddatli to‘lov provayderlari o‘rtasidagi farq shundaki, banklar foizlar hisobidan daromad oladi, muddatli to‘lov provayderlari esa komissiyalar hisobidan foyda ko‘radi. Bo‘lib-bo‘lib to‘lash platformalarini moliyalashtirish xususiy kapital, asosan venchur fondlari hisobiga amalga oshiriladi.

Bo‘lib to‘lash platformalari xususiy bozorlar, shu jumladan venchur fondlari tomonidan moliyalashtiriladi (70,4%). Yevropada bo‘lib-bo‘lib to‘lash sharti bilan sotilgan har bir tovar uchun sotuvchi bo‘lib-bo‘lib to‘lash sharti bilan tovar yetkazib beruvchiga 2 foizdan 8 foizgacha komissiya to‘laydi. Komission daromadlardan tashqari, muddatli to‘lovlarni yetkazib beruvchilar kechiktirilgan to‘lovlar uchun jarimalardan ham foyda ko‘radilar.

Ba’zi hollarda tashkilotlar banklar bilan hamkorlikda ishlaydi. Banklar mijozlarga garovsiz kredit berishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin, bo‘lib-bo‘lib to‘lash tashkilotlari esa bunday mijozlarni qamrab olish uchun katta imkoniyatlarga ega. Bundan tashqari, banklar muddatli to‘lov ta’minotchilari bilan hamkorlik qilishdan foizli daromad olishlari mumkin.

O‘zbekistonda muddatli to‘lov tobora ommalashib bormoqda. U uy xo‘jaliklari iste’molining o‘sishiga yordam beradi va aholining uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi. Biroq, bo‘lib to‘lash sharti bilan xarid qilish amaliyoti aholi o‘rtasida yuqori (yashirin) qarz yukining shakllanishiga va moliyaviy barqarorlik uchun xatarlarning kuchayishiga olib kelishi mumkin.

Google ma’lumotlariga ko‘ra, 2021-yil oxiridan beri nasiya (lotin va kirill alifbosida) so‘zining qidiruv so‘rovlari soni ortib bormoqda. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, bunday izlanishlarga asosan yoshlar qiziqadi va aynan yoshlar muddatli to‘lovga xarid qilishga yuqori qiziqish bildiradi.

Mamlakatimizda Kredit-axborot-tahlil markazi – kredit byurosi bilan shartnoma tuzgan chakana savdo korxonalari soni 307 tani (shundan 53 tasi yakka tartibdagi tadbirkorlar) tashkil etadi. Past ko‘rsatkichlar Sirdaryo (1,2%), Jizzax (0,8%) va Surxondaryo (0,4%) viloyatlariga to‘g‘ri keladi. Hududlar kesimida:

• 36,2% – Farg‘ona viloyatida;
• 23,2% – Toshkent shahrida;
• 12,6% — Namangan viloyatida:
• 7,5% — Andijon viloyatida;
• 5,5% — Toshkent viloyatida.

Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha tizimga ulangan tashkilotlarning 37 foizi maishiy texnika, 25 foizi ixtisoslashmagan do‘konlarda boshqa tovarlar, 11 foizi axborot-kommunikatsiya uskunalari, 8 foizi mebel va uy-ro‘zg‘or buyumlari bilan chakana savdo qiladi.

Ushbu tashkilotlar daromadlarining yillik tendensiyalari barqaror o‘sishni ko‘rsatmoqda. Agar 2018-yilda 8,1 mlrd so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich 201,3 mlrd so‘mga yetdi (deyarli 25 barobar o‘sish). Daromad deyarli har 1−2 yilda ikki baravar ko‘paygan. Bu, ayniqsa, 2022−2023 yillar (qo‘shimcha +35 mlrd so‘m) va 2023−2024 yillar (qo‘shimcha +94 mlrd so‘m) davrida yaqqol ko‘zga tashlandi.

“Bunday o‘sishni bo‘lib-bo‘lib to‘lash sharti bilan xarid qilish ommalashayotgani hamda bunday shartlarda taklif etilayotgan tovarlar va xizmatlar turlari kengayib borayotgani bilan izohlash mumkin”, — deyiladi xabarda.

So‘nggi 7 yilda muddatli to‘lov segmenti rivojlanishi fonida muddatli to‘lov asosida ishlovchi tashkilotlar tomonidan jalb qilingan bank kreditlari hajmi 2018 yildagi 22,3 mlrd so‘mdan 2024 yilda 1,17 trln so‘mgacha (52 barobar o‘sish) oshdi. 2018-2024 yillarda bank kredit stavkalari o‘sib bordi: o‘rtacha yillik foiz stavkalari 18,7 foizdan 21,7 foizgacha oshdi.

Muddatli to‘lov iste’molchilarining jinsi va yoshi bo‘yicha mamlakat bo‘yicha taqsimlanishini aniqlash uchun tanlanma tahlil o‘tkazildi. Foydalanuvchilarning aksariyati 35 yoshgacha bo‘lganlar (63%): erkaklar orasida – 72%, ayollar orasida – 53%. 2024-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, mijozlarning umumiy soni 1,9 million kishini (1,1 million erkak va 0,8 million ayol) tashkil etdi.

Shu bilan birga, bitta tashkilotga 1,7 million foydalanuvchi to‘g‘ri keladi. Ushbu noyob foydalanuvchilar orasida 2025-yil 1-yanvar holatiga 777,5 ming kishining qo‘shimcha kredit qarzdorligi mavjud bo‘lib, ushbu qarzdorlarning asosiy qismi (68,7%) mikroqarz xizmatlaridan foydalangan.

Shuningdek, tahlillardan ko‘rinib turibdiki, yosh guruhlari bo‘yicha shartnomalarning o‘rtacha hajmi erkaklarda ayollarga qaraganda yuqori:

• eng yuqori ko‘rsatkichlar 36-50 yoshga to‘g‘ri keladi: erkaklarda 1,7-2,0 mln so‘m va ayollarda 1,4-1,7 mln so‘m;
• eng yuqori o‘rtacha shartnoma summasi 51−65 yosh guruhida qayd etilgan: erkaklarda – 2 mln so‘m, ayollarda – 1,7 mln so‘m;
• 18-25 yoshdagi yoshlar o‘rtasida o‘rtacha shartnoma summasi 900 ming so‘m atrofida.

Hududlar kesimida Toshkent shahri va Toshkent viloyatiga barcha muddatli to‘lov iste’molchilarining 27 foizi, Farg‘ona va Samarqand viloyatlariga 9 foizdan to‘g‘ri keladi, eng kam ulush esa Buxoro, Navoiy va Xorazm viloyatlarida 4 foizdan, shuningdek, Sirdaryo viloyatida 3 foizni tashkil etadi.

Shuningdek, hududlar kesimida eng yuqori o‘rtacha shartnoma summasi Surxondaryo viloyati (1,6 mln so‘m) va Xorazm viloyatida (1,4 mln so‘m) kuzatilmoqda. Toshkent va Buxoro viloyatlarida bu ko‘rsatkich 1,2 mln so‘mni, Farg‘ona viloyatida esa qariyb 1,1 mln so‘mni tashkil etgan.

Mamlakat bo‘yicha bo‘lib-bo‘lib to‘lash bo‘yicha bir kishiga to‘g‘ri keladigan eng yuqori qarzdorlik 36-50 yoshlilar guruhida kuzatilmoqda – 4,2 mln so‘m, eng kam qarzdorlik esa 18-25 yoshlilar orasida kuzatilmoqda – 2,9 mln so‘m. Hududlar kesimida eng yuqori ko‘rsatkich Toshkent shahrida qayd etildi – 5,5 mln so‘m, bu respublika bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan (3,7 mln so‘m) deyarli 1,5 baravar yuqori.

Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilning fevral oyidan 2024-yilning dekabriga qadar muddatli to‘lov shartnomalari soni 13,5 mingtadan 973 mingtagacha (72,6 barobar o‘sish) oshgan. Shu bilan birga, bitta shartnomaning o‘rtacha miqdori taxminan 1,2 million so‘mni tashkil etadi. 2024-yilda bir kishiga o‘rtacha 3 ta muddatli to‘lov shartnomasi to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2023-yilda 2 ta shartnoma tuzilgan.

Toshkent shahrida bu ko‘rsatkich 4 ta, Namangan va Andijon viloyatlarida 2 tadan shartnomani tashkil etdi. Bunda, muddatli to‘lov iste’molchilarining 52,1 foizi (971 ming kishi) bitta shartnoma, 17,7 foizi (330 ming kishi) ikkita shartnoma va 4,4 foizi (82 ming kishi) bir vaqtning o‘zida 10 dan ortiq shartnomaga ega bo‘lgan.

Markaziy bank eng ommabop mahsulotlardan biri – iPhone 16 Pro Max (256 GB) smartfoni misolida muddatli to‘lov bozorini o‘rganib chiqdi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, 12 oyga bo‘lib-bo‘lib to‘lash sharti bilan sotib olinganda telefon narxiga 27,3 foizdan 44,3 foizgacha (o‘rtacha deyarli 40 foiz) ustama qo‘shiladi, bu qayta hisoblaganda bank krediti bo‘yicha yillik 47 foizdan 74 foizgacha bo‘lgan stavkaga teng.

Taqqoslash uchun, agar xuddi shu smartfon bank krediti hisobiga sotib olinsa, ortiqcha to‘lov o‘rtacha 17 foizni tashkil etgan bo‘lardi. Bundan tashqari, muddatli to‘lovni taklif qiluvchi do‘konlar ko‘pincha dastlab o‘rtacha bozor narxidan yuqoriroq narx belgilaydilar. Shunday qilib, bozor narxi taxminan 17 million so‘m bo‘lsa-da, do‘konlarda narx 18 dan 23 million so‘mgacha o‘zgarib turadi.

Majburiy boshlang‘ich to‘lov sxemasi ham mavjud: masalan, onlayn-do‘konlardan birida bir yilga bo‘lib to‘lash sharti bilan xarid qilinganda to‘lov 30%ni, yakuniy ortiqcha to‘lov esa deyarli 52%ni tashkil etadi. Muddatli to‘lovdan foydalanish boshlangandan so‘ng, iste’molchilarning moliyaviy ahvoli yomonlashishi mumkin. U impulsiv xarajatlarga moyillikni oshiradi va kelajakda xarid qilish ehtimolini oshiradi.

Shuningdek, iste’molchilar bir vaqtning o‘zida bir nechta muddatli to‘lov provayderlari xizmatlaridan foydalanishlari mumkin, bu esa to‘lovlar va qarzlarni nazorat qilishni qiyinlashtiradi. Uy xo‘jaliklarining yuqori darajadagi qarz yuki, ayniqsa yashirin yoki «fantom» qarzlar ularning iqtisodiy zarbalarga nisbatan zaifligini oshiradi va o‘rta muddatli istiqbolda iqtisodiyotning sekinlashishiga olib kelishi mumkin.

Muddatli to‘lov provayderlari banklarga qaraganda xavfliroq kreditlar beradi. Skoring tekshiruvlari bank yoki kredit tashkilotlari tekshiruvlariga qaraganda «yumshoqroq.» Kredit tarixi yoki barqaror daromadi bo‘lmagan iste’molchilar muddatli to‘lov xizmatlaridan foydalanishlari mumkin. Muddatli to‘lovlar, shu jumladan kechiktirilgan to‘lovlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar kredit byurolariga berilmaydi, bu esa iste’molchining kredit reytingini xolisona baholashni qiyinlashtiradi. Biroq, to‘lov intizomi jiddiy buzilgan taqdirda, fakt bo‘lib-bo‘lib to‘lash provayderining o‘zi tomonidan qayd etiladi,» – deyiladi xabarda.

Bo‘lib-bo‘lib to‘lash sxemalarida iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va tartibga solish mexanizmlari hali yetarli darajada rivojlanmagan. Turli kreditorlar turli qonunchilik me’yorlariga amal qilganligi sababli, xizmat ko‘rsatish shartlari va qarzlarni olish yoki qaytarish qoidalarida farqlar yuzaga kelishi mumkin.

Xaridni rasmiylashtirish kredit karta orqali to‘lov kabi ko‘rinishi mumkin, ammo ularning iste’molchi sifatidagi huquqlari tubdan farq qilishi mumkin. MB ma’lumotlariga ko‘ra, muddatli to‘lov provayderlari nafaqat mijozlarning shaxsiy ijtimoiy-iqtisodiy ma’lumotlarini, balki ularning xatti-harakatlari bilan bog‘liq ma’lumotlarni ham to‘playdi.

Bunday ma’lumotlar xulq-atvorni yo‘naltirish, ma’lumotni monetizatsiya qilish, mijozning umumiy qiymatini oshirish va do‘konlarda xaridlarni rag‘batlantirish uchun ishlatilishi mumkin. Bu bozorda yopiq ekotizimlarni, aktivlar konsentratsiyasini shakllantirishi va bir tuzilma ichidagi inqiroz boshqalarga tarqalganda «domino effekti» xavfini keltirib chiqarishi mumkin.

Dunyo bo‘ylab muddatli to‘lov sxemalarining ommalashuvi va ko‘plab xorijiy markaziy banklarda xatarlarning ortib borishi fonida sohani tartibga solish boshlandi. Xususan, muddatli to‘lov bozori ishtirokchilarini litsenziyalash, muddatli to‘lov shartlarining shaffofligini oshirish, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va axborot almashish tizimlarini joriy etish masalalari ko‘rib chiqilmoqda.

Dastlabki tadqiqotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda muddatli to‘lovdan foydalanuvchilarning aksariyati 35 yoshgacha bo‘lgan yoshlar bo‘lib, ularning aksariyati bir vaqtning o‘zida bir nechta amaldagi muddatli to‘lov shartnomalariga ega. Bundan tashqari, bo‘lib-bo‘lib to‘lashda tovarlarga ustamalar bank kreditlariga nisbatan yuqori darajada shakllanadi.

“Bo‘lib-bo‘lib to‘lash xizmatlari bilan bog‘liq xatarlarni kamaytirish, shuningdek, ushbu segmentning barqaror rivojlanishini ta’minlash maqsadida O‘zbekistonda bo‘lib-bo‘lib to‘lash bozorini tartibga solishning aniq huquqiy va moliyaviy mexanizmlarini joriy etish masalasini dolzarb vazifa sifatida ko‘rib chiqish zarur”, — deyiladi xabarda.

Eslatib o‘tamiz, O‘zbekistonda muddatli to‘lovlar va qarz oluvchilar to‘g‘risidagi ma’lumotlar kredit byurolariga taqdim etiladi. Shuningdek, Markaziy bank servislarga ortiqcha to‘lovlar to‘g‘risidagi to‘liq ma’lumotlarni oshkor etish majburiyatini yuklaydi.