Avtomobillarga taqiq: O‘zbekiston haydovchilari qanday cheklanadi?
NOVA24.uz tahririyati chang qayerdan chiqayotgani va taqiq qanday avtomobillarga ta’sir qilishini o‘rgandi.
O‘zbekistonda blogerlar, ba’zi joylarda hokimiyat vakillari gapirayotgan avtomobillarni cheklash “fiks g‘oyasi”ga aylanmoqda. Bu g‘oya atrof-muhitni muhofaza qilishdek ezgu maqsad ostida ilgari surilmoqda. NOVA24 tahririyati haydovchilar nima kutayotganini va bunday choralar boshqa mamlakatlarda qanday ishlashini o‘rganib chiqdi.
Avtomobillarning zarari haqidagi shov-shuv va ularni cheklash g‘oyasi bejiz paydo bo‘lmagan. Buning ikkita sababi bor:
- Toshkent va boshqa shaharlarda PM2.5 mayda zarralari konsentratsiyasining yuqori ko‘rsatkichlari tufayli vaqti-vaqti bilan nafas olish qiyin, ular inson sochidan ancha ingichka bo‘lib, organizmga qiyinchiliksiz kiradi va eng katta zarar yetkazadi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha Toshkent muntazam ravishda havo ifloslanishi bo‘yicha yetakchi o‘rinlarni egallab kelmoqda.
- Ekologiya vazirligi boshqarma boshlig‘i Farrux Sattarovning aytishicha, mamlakatda RM 2.5 zarralari bilan bog‘liq muammo aynan sovuq mavsumda yuzaga keladi va bunda Markaziy va individual isitish tizimlari, shuningdek, ishlab chiqarish korxonalari katta rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda bunday ayanchli ahvolga nima sabab bo‘lganini rasman hech kim ayta olmaydi, Ekologiya va Sog‘liqni saqlash vazirliklari ushbu mayda zarrachalarni o‘rganib, yakuniy xulosani e’lon qilishi uchun taxminan ikki yil kerak bo‘ladi.
- Ekologiya vaziri Aziz Abduhakimovning so‘zlariga ko‘ra, 2023-yilda atmosferaga ifloslantiruvchi chiqindilarning 60 foizi avtomobillar, yana 40 foizi sanoat korxonalari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Toshkent shahrida avtomobillardan chiqadigan chiqindilarning 95 foizi va korxonalardan chiqadigan chiqindilarning atigi 5 foizi mavjud. Xulosa: avtomobillarni cheklash kerak.
Shu bilan birga, gap PM2.5 zarralarining 95 foizi avtomobillar tomonidan ishlab chiqarilishi haqida ketmayapti, statistika atmosferaga CO2 chiqindilari haqida gapirmoqda. Har kuni tirbandlikda qolayotgan Toshkent shahrida CO2 ko‘rsatkichi ruxsat etilgan me’yordan oshmayapti. Avtomobillardan chiqadigan CO2 chiqindilarining aksariyati yirik shaharlarga, RM2.5 bilan bunday muammolarni boshdan kechirmaydigan Moskvaga xosdir.
Shunga qaramay, avtomobillarni cheklash g‘oyasi muomalaga kiritildi. Dastlab Ekologiya vazirligi tashabbus bilan chiqdi, yirik shaharlarda, shu jumladan Toshkentda 2010-yilgacha ishlab chiqarilgan barcha turdagi avtomobillarni taqiqlash taklif qilindi.
Keyin prezidentdan taklif tushdi, u yanada qat’iyroq bo‘lib chiqdi — yirik shaharlarda 10 yildan oshgan, ya’ni 2014-yilgacha ishlab chiqarilgan avtomobillarning harakatlanishini taqiqlash.
Bundan tashqari, aholini elektromobillarga o‘tishga rag‘batlantirish g‘oyasi bildirildi. Ular “ekologik” bo‘lgani uchun bo‘lsa kerak, bu haqda quyida so‘z yuritamiz.
Shundan so‘ng izoh bilan birinchi taklif kiritildi: “O‘zbekiston — 2030” strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha davlat dasturiga Toshkent, Nukus va viloyat markazlarida Yevro-5 va undan yuqori ekologik standartlarga javob bermaydigan avtomobillardan foydalanishni bosqichma-bosqich taqiqlash bandi qo‘shildi.
Avtomobil transportiga qo‘yilgan cheklovlar doirasida rasmiylar yirik shaharlarda katta yuk ko‘tarish qobiliyatiga ega yuk mashinalari harakatini cheklashni ham taklif qildi. Hukumatning poytaxtdagi ritorikasini Surxondaryo Kengashida tezda payqashdi, mahalliy xalq deputatlari birinchi bo‘lib Termizda yuk ko‘tarish quvvati sakkiz tonnadan ortiq bo‘lgan katta hajmli va og‘ir transport vositalarining harakatlanishini taqiqlash to‘g‘risida qaror qabul qilishdi.
2024-yil 21-fevralda shunday bo‘ldi: prezident 2030-yilgacha Yevro-5 ga mos kelmaydigan avtomobillarni cheklash bo‘yicha davlat dasturini tasdiqladi. Lekin hali harakatlar rejasi yo‘q, uni Ekologiya, Transport, Sog‘liqni saqlash, Qurilish va Ichki ishlar vazirliklari ishlab chiqadi.
Yana ikkita ehtimoliy cheklovni eslatib o‘tish joiz: juft yoki toq avtomobil raqamlari bilan harakatlanishni har kuni almashtirib turish (bu ikkinchi avtomobil sotib olish bilan bog‘liq), shuningdek, shaharlarning markaziy ko‘chalarida avtotransport vositalaridan xoli “yashil” hududlarni tashkil etish.
Bunday choralar xorijda ham qo‘llaniladi. Odatda mamlakatlar faqat ekologik ko‘rsatkichlari eskirgan avtomobillarni olib kirish va ishlab chiqarishni taqiqlaydi yoki shahar markazidan o‘tishni, ayniqsa, katta yuk mashinalarini taqiqlaydi.
O‘zbekistonda havoning ifloslanishi muammosi nafaqat avtomobillarda, balki zamonaviy o‘lchovlar bilan aytganda, dahshatli yoqilg‘ida ham yashiringan. Ko‘pchilik haydovchilar ekologik standart K2 bo‘lgan juda “iflos” mahalliy AI-80 benzinida haydashadi. Bunday mahsulotlar faqat O‘zbekiston va Afg‘onistonda ishlab chiqariladi.
O‘z navbatida, bir juft raqamni ko‘rsatish kerak. K2 standartida benzinning har kilogrammida 500 milligramm oltingugurt bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi, K4 da esa bu ko‘rsatkich 10 marta, K5 da esa 50 marta kam.
Shavkat Mirziyoyev 2025-yildan boshlab AI-80 benzinidan voz kechish masalasini hal qilish bo‘yicha topshiriq berdi, mahalliy neftni qayta ishlash zavodlari quvvatlarini normal, toza benzin ishlab chiqarishga o‘tkazishga ulguradimi yoki yo‘qmi – aniq emas. Rossiyadan mamlakat K4 ekologik standartiga ega AI-92 va AI-95 sotib oladi, bu K2 dan yaxshiroq, ammo K5 emas.
E’tiborlisi, Toshkent shahridagi avtomobillarning qariyb to‘rtdan bir qismi yoqilg‘i sifatida benzinga qaraganda ancha ekologik toza bo‘lgan tabiiy gazdan foydalanadi. Lekin haydovchilarni metanga o‘tishga rag‘batlantiruvchi dasturlar yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas. Bu masalada elektromobillarga qaytish kerak.
Asosiy g‘oya — odamlarni “yashil” transportga, ham shaxsiy, ham jamoat transportiga o‘tkazish. Manzara quyidagicha: odamlar atrof-muhitni deyarli ifloslantirmasdan, elektr energiyasi hisobiga harakatlanadi. Shu bilan birga, Ekologiya vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, poytaxtning bosh elektr stansiyasi ToshIES gaz yetishmasligi sababli shahar aholisini mazut yoqishdan hosil bo‘lgan quyuq jigarrang tutun bilan tobora ko‘proq zaharlamoqda. Biroq keyinroq Energetika vazirligi bu xabarlarni rad etishga qaror qildi.
Metan yetishmovchiligi gaz quyish shoxobchalari faoliyatida ham cheklovlarga olib keldi, muammo shu darajaga yetdiki, ayrim issiqxona xo‘jaliklari o‘simliklarni isitish uchun avtomobil shinalarini yoqishga majbur bo‘lmoqda.
Natijada transportni ekologik toza metanga o‘tkazish imkoniyati yo‘q, shundoq ham gaz yetishmaydi, avtomobillarni elektr energiyasiga o‘tkazish esa ularni tom ma’noda mazut yoki ko‘mirga o‘tkazishdir.
Yevro-5 standartlari 2008-yilda paydo bo‘lgan, ammo ular bir vaqtning o‘zida joriy etilmagan, aksariyat ishlab chiqaruvchilar 2010-yillarda ularga o‘tgan, ba’zilari hali ham o‘tmagan, masalan, UzAuto — mamlakatdagi avtomobillarning asosiy manbai. Cheklovlar eng ommabop modellarga ta’sir qiladi: Damas, Cobalt, Lacetti, uchala turdagi Nexia, Matiz va Spark. Yirik shaharlar ko‘chalaridan eski Tico, BMW, Moskvich, VAZ, Lada, Mercedes va boshqa mashhur va arzon avtomobillar ham yo‘qoladi. Ular qayoqqa g‘oyib bo‘ladi — bu ham ochiq savol.
Elektromobillarga ommaviy o‘tish holatida yana bir muammo yuzaga keladi: dunyoda akkumulyatorlarning taxminan 5 foizi qayta ishlanadi, litiy-ionli batareyalarni shunchaki chiqindixonaga tashlab bo‘lmaydi, bu ekotizim va suv manbalarining ifloslanishiga olib kelishi mumkin.
Shaxsiy avtomobilga muqobil bo‘lgan, puxta o‘ylangan jamoat transporti tizimi, piyodalar, velosipedchilar uchun qulay muhitni rivojlantirish, AI-80 dan voz kechish hamda korxonalar va IESlarda qat’iy nazorat bilan birgalikda yomon havo va yo‘llardagi tirbandliklar muammolarining bir qismini hal qiladi.
Umid qilamizki, rasmiylar kerakli tadqiqotlarni o‘tkazadi, yoqilg‘i va transport sohasi imkoniyatlarini tahlil qiladi, shundan so‘ng navbatdagi taqiq yoki ishlamaydigan qaror emas, balki puxta o‘ylangan va istiqbolli qaror qabul qiladi.
Izohlar