Harorat inversiyasi nima — mutaxassis javobi

Ekologiya va iqlim o‘zgarishi milliy qo‘mitasi huzuridagi Iqlim o‘zgarishi milliy markazi direktori Farrux Sattarov harorat inversiyasi nima ekanligi va u Toshkent shahridagi havo holatiga qanday ta’sir ko‘rsatishi haqida gapirib berdi, deb xabar bermoqda Toshkent shahridagi havo holati bo‘yicha maxsus komissiya matbuot xizmati.

Mutaxassis mamlakat prezidenti tomonidan ushbu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni, shuningdek, atmosfera havosiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi antropogen va tabiiy omillarni yumshatishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish bo‘yicha vakolat olgan Maxsus komissiya faoliyatini ta’kidladi. Shuningdek, Farrux Sattarovning ta’kidlashicha, sinoptiklar ma’lumotlariga ko‘ra, Toshkentda kuzatilayotgan havo sifatining yomonlashishi bir vaqtning o‘zida bir nechta tabiiy omillar bilan bog‘liq. Mutaxassis ulardan birini harorat inversiyasi deb atadi.

Toshkentning geografik joylashuvi shamollarning tog‘-vodiy aylanishini shakllantiradi, bu esa qadimdan shaharning tabiiy shamollashuvini ta’minlab kelgan. Kunduzi iliqroq havo vodiydan tog‘larga intiladi, kechasi esa sovuqroq va og‘irroq havo pastga oqib tushadi. Ushbu tabiiy “nafas olish sikli” ko‘p yillar davomida shaharni shamollatishga va ifloslantiruvchi moddalarning bir qismini uning tashqarisiga olib chiqishga yordam berdi, — dedi ekspert.

Shu bilan birga, mutaxassisning so‘zlariga ko‘ra, umuman mamlakat va xususan poytaxtning o‘ziga xos iqlim xususiyati quruq iqlim va tabiiy changdir. Shu bilan birga, changning asosiy tabiiy manbalari Qizilqum, Qoraqum, Orolqum hududlari, shuningdek, degradatsiyaga uchragan hududlar hisoblanadi. Ushbu hududlardan shamol mayda zarrachalarni mintaqaga va to‘g‘ridan-to‘g‘ri shaharga olib keladi, shuning uchun O‘zbekiston uchun tabiiy chang fonining ma’lum darajasi odatiy holdir.

Biroq, bugungi kunda ushbu tabiiy fonga antropogen chiqindilar va noqulay meteorologik sharoitlar, shu jumladan harorat inversiyasi qo‘shilmoqda. Bu omillar birgalikda havo sifatining keskin yomonlashishiga olib keladi.

Odatdagi kunlarda balandlikka ko‘tarilgan sari havo harorati pasayib boradi: yer yuzasida havo iliqroq, yuqorida sovuqroq bo‘ladi. Yer yaqinidagi iliq havo yengilroq, shuning uchun yuqoriga ko‘tariladi, uning o‘rnini esa yuqoridan va yon tomonlardan keladigan sovuqroq havo egallaydi. Buning natijasida havoning tabiiy vertikal aralashuvi sodir bo‘ladi va ifloslantiruvchi moddalar atmosferaning yuqori qatlamlariga ko‘tariladi, — dedi Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha milliy markaz direktori.

Farrux Sattarovning ta’kidlashicha, harorat inversiyasida teskari vaziyat yuzaga keladi. Xususan, sovuq havo qatlamlari orasida iliq havo qatlami hosil bo‘ladi, shu sababli ifloslantiruvchi aralashmalarni o‘z ichiga olgan sirt yaqinidagi sovuq havo yuqoriga ko‘tarila olmaydi. Shundan so‘ng havoning vertikal harakati to‘xtaydi va ifloslantiruvchi moddalar yer yuzasiga yaqin qatlamda to‘planadi.

Hozirgi barqaror atmosfera holati kuchsiz barik gradiyent va yuqori bosim bilan tavsiflanadi. Bunday sharoitda havoning gorizontal ko‘chishi juda kam, shamol kuchsiz bo‘ladi, havo deyarli yuqoriga ko‘tarilmaydi. Bu harorat inversiyasining shakllanishi va uning uzoq vaqt saqlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. Toshkent uchun harorat inversiyasi odatda taxminan 270-400 metr balandlikda shakllanadi, bu shahar ustidagi chegaraviy atmosfera qatlami balandligiga to‘g‘ri keladi, — deya ta’kidladi Milliy ekologiya qo‘mitasi vakili.

Shuningdek, mutaxassis kun davomida PM2.5 ifloslantiruvchi moddalar konsentratsiyasining paydo bo‘lish jarayonini tasvirlab berdi. Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha milliy markaz rahbari kun davomida harorat inversiyasi jarayoni bir xil namoyon bo‘lmasligini ta’kidladi. Masalan, kechqurun va tunda inversiya kuchayishi mumkin, chunki yer yuzasi tezda soviydi va uning ortidan yerga yaqin havo qatlami ham sovib, og‘irlashadi.

Shu bilan birga, nisbatan iliq havo qatlami saqlanib qoladi, aynan shu vaqtda eng kuchli inversiya kuzatiladi. Shuning uchun kechqurun va erta tongda PM2.5 va boshqa ifloslantiruvchi moddalarning konsentratsiyasi maksimal qiymatlarga yetadi. Shu bilan birga, kunduzi quyosh yer yuzasini qizdiradi, yer usti qatlamlaridagi havo esa isib, yuqoriga ko‘tarila boshlaydi. Natijada, konvektiv jarayonlar va turbulentlik kuchayadi, buning natijasida ifloslantiruvchi moddalar atmosferaning qalinroq qatlamida aralashadi va ifloslantiruvchi moddalarning yerga yaqin qatlamdagi konsentratsiyasi kamayadi.

Mutaxassis inversiya yozda hosil bo‘ladimi, degan savolga salbiy javob berdi. Buning sababi yuqori harorat va yerning kuchli isishi. Bunday davrlarda inversiya deyarli bo‘lmaydi yoki juda qisqa muddatli va kuchsiz bo‘ladi. Ko‘pincha uni tong otishidan oldin kuzatish mumkin, chunki bu vaqtda tabiiy aralashish sodir bo‘ladigan havo qatlami qalinlashadi va qizigan havo yuqoriga oson ko‘tariladi. Natijada ifloslangan zarrachalar katta hajmdagi havoga tarqaladi, mahalliy shamollar va havo sirkulyatsiyasi esa hududning tabiiy ventilyatsiyasini yanada kuchaytiradi.

Bugun, 2-dekabr kuni PM2.5 konsentratsiyasining pasayishi aynan haroratning ko‘tarilishi va natijada harorat inversiyasining biroz zaiflashishi bilan bog‘liq, — deya xulosa qildi ekspert.

Avvalroq Saida Mirziyoyeva Toshkentda havo holati bo‘yicha maxsus komissiya yig‘ilishini o‘tkazib, unda Toshkent shahar hokimi Shavkat Umurzoqov, Toshkent viloyati hokimi Zoir Mirzayev, Ekologiya qo‘mitasi raisi Abduhakimov hamda huquqni muhofaza qiluvchi organlar vakillarining hisobotlarini tinglagani haqida xabar berilgandi. Shundan so‘ng, Prezident Administratsiyasi rahbari Toshkent viloyatidagi issiqxonalar bo‘yicha reydlarga qo‘shildi va tadbirkorlardan birini tanqid qilib, viloyat hokimiga belgilangan muddatlarni eslatdi.