Birinchi o‘zbekcha AES: u nima uchun kerak va nega portlamaydi?

NOVA24 tahririyati O‘zbekistondagi birinchi atom elektr stansiyasining qurilishini tushunishga, u nima uchun kerakligini tushuntirishga va uning ehtimoliy xavfi haqidagi shubhalarni bartaraf etishga qaror qildi.

Kelajakdagi qurilish, keyin esa AESning ishga tushirilishi haqidagi xavotirlar, Chernobil AESidagi avariya tarixini hisobga olgan holda, jamoatchilik uchun juda normal reaksiyadir. Oradan 38 yil o‘tgan bo‘lsa-da, o‘sha voqeaga qiziqish hali ham yuqori.

Bu, ayniqsa, O‘zbekistonda, umuman, sobiq ittifoq hududida yaqqol ko‘zga tashlanadi, u yerda, hech bo‘lmaganda, ilgari har bir avtobusda Chernobil halokati faxriylari, nogironlari va likvidatorlari uchun bepul yo‘l haqi ko‘rsatilgan lavha osib qo‘yilgan.

Albatta, atom elektr stansiyasini qurish juda mas’uliyatli qadam. Keling, asosiy masalalarga aniqlik kiritaylik.

“Rosatom” matbuot xizmati NOVA24’ni qiziqtirgan savollarga javob berdi.

AESning zarurligi

Uzoq vaqt davomida oddiy katta atom elektr stansiyasini qurishga tayyorgarlik ko‘rish haqida gapirildi, ammo Shavkat Mirziyoyev va Vladimir Putin o‘rtasidagi muzokaralar chog‘ida imzolandi kichik AES qurilishi bo‘yicha kelishuv.

Muhim jihati, O‘zbekiston katta quvvatli AES qurishdan voz kechmayapti, bular turli loyihalar va ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi. Shonli istiqbolda O‘zbekistonda ham qudratli, ham kichik atom elektr stansiyalari bo‘ladi, ular bir vaqtning o‘zida mamlakat energetika tizimida muammosiz ishtirok eta oladi. Bundan tashqari, kichik AESlar eski elektr stansiyalarini almashtirish uchun juda mos keladi.

O‘zbekistonda ikkita muammo saqlanib qolmoqda: elektr energiyasining surunkali yetishmovchiligi va eskirgan elektr tarmoqlari. Ikkinchisida AES yordam berishi dargumon, ammo birinchisida aniq.

Lekin nima uchun kichik quvvatli AES tanlandi? Bu yerda bir vaqtning o‘zida bir nechta yaqqol afzalliklar mavjud: arzonroq narx, qurilishning qisqa muddatlari va elektr energiyasiga bo‘lgan talabga qarab quvvatni oshirish imkoniyati.

O‘zbekistonda nafaqat kichik quvvatli atom stansiyasi, balki noyob RITM-200N loyihasi — transport, dengiz, fizik quvvati 200 MVt bo‘lgan korpusga o‘rnatilgan bug‘ generatorli reaktor quriladi.

To‘g‘ri tushundingiz, dastlab reaktor muzyorar kemalar va suzuvchi atom elektr stansiyalarida ishlatilgan. Oxiridagi “N” old qo‘shimchasi “Yerusti” degan ma’noni anglatadi, u kichik quvvatli oddiy ixcham atom elektr stansiyasi ko‘rinishida foydalanishga keltirilgan.

Bundan tashqari, kompanovkaning o‘zi bug‘ generatorini ham, faol zonani ham birlashtiradi, bu esa inshootga ketadigan vaqtni yanada qisqartiradi. RITM-200N haqiqatan ham ixcham narsa, u sizning xonangizga sig‘ishi mumkin, diametri deyarli 3 metr, uzunligi 7 metr. To‘g‘ri, butun qurilmaning og‘irligi 150 tonna atrofida.

Avariyalar va suv yetishmasligi

O‘zbekistonliklar eng ko‘p AESda avariya bo‘lishi, zilzila tufayli vayron bo‘lishi yoki suv yetmay qolishidan xavotirda.

AESning qimmatligi bejiz yuzaga kelmagan, uning qiymatining 40 foizigacha qismi xavfsizlik tizimlariga to‘g‘ri keladi. Chernobil halokati yadroviy reaktorlar himoyasining aql bovar qilmaydigan darajada oshishiga olib keldi. 2011-yilda Yaponiyaning Fukushima shahrida sodir bo‘lgan avariyadan so‘ng, xavfsizlik bilan bog‘liq vaziyat yanada yaxshilandi.

Hozir AESni arzimagan avariyaga olib kelish, ayniqsa, uni portlatish uchun harakat qilish kerak, ba’zida esa bu deyarli imkonsiz. Reaktorlar faol zonaning manfiy reaktivligi bilan ichki o‘z-o‘zini himoya qilishga ega, haroratning oshishi portlashga emas, balki reaktor quvvatining pasayishiga olib keladi.

72 soat davomida reaktor inson ishtirokisiz issiqlikni barqaror ravishda olib tashlashi mumkin. Ekstremal past va yuqori haroratlardan, zilzilalardan, kuchli shamoldan tornadodan himoya qilish ko‘zda tutilgan. Misol uchun, kichik yadroviy reaktor samolyotning qulashiga bardosh bera oladi. Zaryadlangan yoqilg‘i bilan ichki komponovka yadro qurolini tarqatmaslik tamoyillariga to‘liq mos keladi.

Suvga kelsak, O‘zbekiston AES bor yoki qurilayotgan yagona qurg‘oqchil mamlakat emas. Elektr stansiyasini qurish – oxirgi ish, avval muhandislar eng muhim ishni bajaradi — har bir loyihaning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganadi, mos maydonni tanlaydi va kerakli texnologik yechimlarni qo‘llaydi.

O‘zbekiston AES misolida quruq sovutgichli gradirnyalardan foydalanishga qaror qilindi. Ular radiator prinsipida ishlaydi, suv metall naychalardan o‘tadi va tashqarida havo bilan ortiqcha bug‘lanishsiz, faqat konveksiya hisobiga sovitiladi.

Qisqacha aytganda, kichik va yirik atom elektr stansiyalarining kelajagiga tabiiy ofatlar, suv tanqisligi yoki tasodifiy avariyalar tahdid solmaydi. Lekin yana bir og‘ir masala bor — kadrlar malakasi.

AES xodimlari

Atom elektr stansiyasini qurish va undan foydalanish uchun faqat Rosatom tomonidan kasbiy yaroqlilik bo‘yicha sinovdan o‘tgan odamlar ishga qabul qilinadi. Kelgusida xodimlar malakasi oshiriladi. Barcha bosqichlarda ish sifatini nazorat qilishning qat’iy mezonlari, shuningdek, ekologiya va mehnatni muhofaza qilish ko‘zda tutilgan.

2018-yildan buyon Toshkentda Rossiyadagi atom sanoati uchun kadrlar tayyorlaydigan Moskva oliy ta’lim muassasasi — “MIFI” MTYaU filiali faoliyat yuritmoqda. 2023-yilda 62 nafar bitiruvchi o‘qishni tamomladi, ulardan 30 nafari magistraturaga, 24 nafari Moskvadagi bosh oliy o‘quv yurtida tahsil olmoqda.

O‘zbekistonlik mutaxassislar professional amaliyot o‘tamoqda, ulardan biri Bangladeshdagi “Ruppur” AES qurilishida ishtirok etishdir.

Shuningdek, Rosatom mamlakatda qurilishi rejalashtirilgan AESning to‘liq nusxasi bo‘lgan o‘quv markazlarida mutaxassislarni tayyorlash dasturini taklif qilmoqda. O‘zbek stansiyasini ishga tushirishdan oldin mahalliy mutaxassislar modellar bo‘yicha ko‘nikmalarini oshirishi mumkin bo‘ladi.

AES nima beradi?

Ba’zan odamlar atom elektr stansiyasidan keyin elektrostansiya so‘zi butunlay yo‘qolib ketishini unutib qo‘yishgandek tuyuladi. Elektr stansiyalari O‘zbekistonga kerak, dunyoda barqaror chiroqsiz yashaydigan farovon mamlakat yo‘q.

Umuman olganda, elektr stansiyalari bilan birgalikda shundoq ham buzilgan ekologiyani qutqarish kerak. Juda samarali usullardan biri — ko‘mir va mazut yoqishdan voz kechish, ekologik toza gazga o‘tish, yaxshisi GES, quyosh panellari va AES bilan yashil energiyaga o‘tishdir.

Atom energiyasi zararli chiqindilar va issiqxona gazlarini hosil qilmaydigan, shuningdek, quyosh yoki shamolga bog‘liq bo‘lmagan toza energiyadir. Agar siz hali ham AES dushmani bo‘lsangiz, bu qishda o‘zingiz va yaqinlaringiz nafas olgan mazut yonishidan hosil bo‘lgan qo‘ng‘ir tutunni eslang.

AESning barqaror va ishonchli energiyasi O‘zbekistonning qazib olinadigan yoqilg‘iga, shu jumladan ko‘mir yoki gazga qaramligini kamaytiradi, yoqilg‘i quyish shoxobchalarida ko‘proq bo‘ladi, bu esa kelajakda elektr energiyasi narxini pasaytiradi, bu esa ancha ko‘proq bo‘ladi, shuningdek, talab pasayadigan yoqilg‘i narxini ham pasaytiradi.

Bu iqtisodiyotimiz va sanoatimizga yaxshi ta’sir qiladi. Tinch atomni rivojlantirish yangi ish o‘rinlarini yaratadi va umuman olganda, O‘zbekistonning raqobatbardoshligi va obro‘sini oshiradi. O‘zbekiston ko‘z o‘ngimizda paxta dalalarida bolalar mehnatidan voz kechib, atom elektr stansiyasini barpo etishga o‘tdi.

Muallif: Daniil Listvin

Mavzuga doir: Ijtimoiy norma o‘zgartirilmaydi: O‘zbekiston energosferasini nima kutmoqda?